Hapja e dosjeve, një mundësi për dinjitet dhe vetë-lustrim

Zëri i Amerikës: Zonja Sula, ju sapo jeni emëruar nga parlamenti në krye të Autoritetit për Hapjen e Dosjeve. Si lindi ideja për këtë institucion dhe cili do të jetë hapi i tij i parë?

Genta Sula: Së pari, programi i qeverisë Rama ishte shumë konkret dhe i guximshëm sa i përket qasjes me të shkuarën komuniste. Ai bënte thirrje për 3 gjëra kryesore: së pari, krijimi i një institucioni të memories, ku një nga pjesët përbërëse është edhe hapja e arkivave, që deri sot kanë qenë të mbyllura,

Së dyti programi përcaktonte dëmshpërblimin më të drejtë dhe më transparent për ish të dënuarit politikë dhe së treti, zbardhja e natyrës së krimit në shoqërinë tonë gjatë viteve të komunizmit, që përfshiu edhe hapjen e disa muzeumeve, si Bunkarti.

Ne filluam së pari me dëmshpërblimet, sepse u pa që aty ishte nervi. Vuajtjet kanë qenë aq të mëdha dhe një shtresë e madhe e ish të dënuarve politikë dhe familjeve të tyre mbetën të paintegruar në shoqëri nga ana ekonomike, pati dhe ka ende probleme të rënda me banimin dhe puësimin.

Ka qenë një prapambetje e madhe, jo për faj të tyre, në aspektet arsimore, ndaj u morën një sërë masash për të parë aspektin shoqëror; dëmshpërblimin financar, që është një e drejtë e tyre e pamohuar dhe së dyti garantimi i arsimit falas për fëmijët e ish të dënuarve, shërbimi shëndetësor falas, si dhe për pensionet në kuadrin e madh të reformës së pensioneve, për të cilat ende nuk është gjetur një gjuhë, do të thoja.

Njëkohësisht u morën masa për institucionin e memories, që prej dy dekadash e gjysmë një lëvizje e shoqërisë, e cila për shkak të tabusë, frikës së madhe ndaj institucionit të tmerrshëm të diktaturës kishte mbetur në ngërç, sidomos për sa i përket të drejtës së shoqërisë për t’iu qasur informacioneve.

Zëri i Amerikës: Ju tani keni marrë përsipër të ndriçoni ngjarje të fshehta dhe të dhunshme të diktaturës. Cila është ideja juaj e parë, bazuar te ligji, për ta nisur këtë detyrë?

Genta Sula: Grupi më i zëshëm i shoqërisë, që bënte thirrje për transparencë është pjesa që e ka përjetuar më egër, por e gjithë shoqëria është shumë e ndjeshme për këtë çështje dhe nga përvoja personale me dëmshpërblimet, e kam të qartë, se çfarëdo që kemi bërë, çështjet që kishin të bënin me të kaluarën, sidomos emri i Sigurimit ngjall një reagim të menjëhershëm.

Ndaj tij ekziston ende një frikë në mendjet e njerëzve. Mendoj se është e pafalshme që një shoqëri demokratike të pranojë që një segment i shtetit të ngjallë akoma aq shumë frikë te qytetarët e vet.

Një shoqëri demokratike ka detyrimin e vet që të japë informacion mbi informacionet që shteti mbledh për qytetarët e vet. Natyrisht që ka edhe informacione të karakterit sekret, por në bazë të gjithë normave të shtetit demokratik të sanksionuara në konventat më të mira, qaoftë të të drejtave të njeriut dhe të drejtën për informim, ka një kohë në të cilën shteti i jep llogari qytetarëve të vet për veprimet që ka bërë, nëse ka patur dyshime, të drejta apo jo.

Për të gjitha veprimet që ka bërë është një kohë kur shteti përballet me qytetarët. Për shqiptarët shteti nuk e kishte dhënë këtë të drejtë për informim, që buron nga e drejta e njerëzve për të ditur dhe për këtë arsye jemi këtu ku jemi.

Zëri i Amerikës: Krahas të drejtës së informimit, është bërë një ligj i ri për t’i trajtuar këto të dhëna ende të fshehta Si do të ecet më tej?

Genta Sula: U bë një ligj i ri për t’i trajtuar ato dokumenta, sepse edhe karakteri i informacioneve, që ndodhen aty brenda, është i veçantë, sepse ka të bëjë me jetët personale të individëve. Vetë qëllimi i Sigurimit ishte që të kontrollonte njerëz të caktuar, që i konsideronte persona kundër regjimit, t’i manipulonte, t’i vinte në pozita, që të shërbenin si pjesë e luftës së klasave etj.

Informacionet e mbledhura aty janë të një karakteri tepër personal. Shpesh herë ka edhe elementë të sigurisë kombëtare, ka tema të ngërthyera, ndaj janë të një natyre të veçantë. Vende të tjera, ku ne kemi mësuar, që trajtojnë këtë trashëgimi të Sigurimit, e kanë parë të arsyeshme që të organizojnë një qasje të veçantë.

Zëri i Amerikës: Ju thoni se nëpër dosje ka të dhëna personale. Por një pjesë e shoqërisë janë të shqetësuar se deri sot nuk është ruajtur privatësia e viktimave, por është ruajtur privatësia e persekutorëve. Si do ta trajtoni ju këtë gjë?

Genta Sula: Ligji i ri u jep mundësinë të gjithë personave të survejuar dhe të dëmtuar nga Sigurimi që të njihen me dosjen e tyre personale dhe nëpërmjet kësaj ata të mund të shkojnë në burimin e aktivitetit represiv që ka ushtruar institucioni ndaj tyre, duke njohur edhe karakteret që kanë marrë pjesë në këtë “lojë” apo në këtë “film”, që është luajtur me jetët e tyre.

Zëri i Amerikës: Sa informacion mund të marrin personat e interesuar përmes Autoritetit tuaj? Si vihet në lëvizje kërkimi i dokumentave dhe deri sa thellë mund të shkojnë ata në zbardhjen e fatkeqësive të jetës së tyre?

Genta Sula: Nuk ka ndonjë mister për këtë. Si edhe në vendet e tjera, ekspertët që kemi kontaktuar, thonë që klasifikimi i dokumentave në arkivat e Sigurimit është shumë i ngjashëm me vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore, buruar nga modeli i shërbimeve sekrete ruse. Çdo individ ka një dosje të vetën, dhe vetëm ky person ka të drejtë ta shohë dosjen e tij, pasi bën kërkesën pranë Autoritetit, nëse ky person nuk është zyrtar publik i niveleve të caktuara nga ligji.

Autoriteti, nëpërmjet personelit që ka, bën pastrimin nga elemente informacioni për persona të tretë. Aty do të dalë me pseudonim personi që ka patur një rol në survejimin e këtij personi dhe në bazë të dëshirës së qytetarit për të shkuar më thellë dhe arsyeve që ai do të shprehë, varet se për çfarë është i interesuar.

Zëri i Amerikës: A mund të hapë i dënuari tani një gjyq ndaj persekutorëve të tij me të dhënat që merr nga ju zyrtarisht?

Genta Sula: Ky është një informacion shtesë, që atij i shërben për të rindërtuar historinë e tij personale krahas shumë informacioneve të tjera që ka. Mbetet për t’u parë dhe është vendim i tij pastaj se si mund ta përdorë.

Dikush mund ta publikojë informacionin, dikush mund ta mbajë për vete, dikush mund t’ia tregojë fëmijëve, dikush mund të qartësohet për historinë e jetës së tij. Besoj se edhe për të hapur një gjyq është e drejtë e kujtdo, sepse njerëzit janë etiketuar si armiq, sabotatorë, terroristë, tradhtarë etj. Rehabilitimin moral ai do ta kërkojë.

E dyta, mundet të ketë patur vuajtje te e ashtuquajtura hetuesi, për të cilën nuk ka patur dokumentim dhe nuk ka marrë as dëmshpërblim, mund ta përdorë informacionin për të vërtetuar përndjekjen. Njerëzit mund të kenë qëllime të ndryshme, por mundet edhe të sqarojë pozicionet e veta para familjarëve të vet, ai vetë të qartësohet në raport me ngjarjet që i kanë ndidhur në jetën e tij.

Janë ngjarje të rëndësishme të jetës së njeriut; lindja, vdekja, divorci, kujdestaritë e fëmijëve, ndryshimi i karrierës, ndryshimi i banimit, heqja e pronësisë nga objekte të caktuara, sende personale, që nuk i di ku i ka, dikush kërkon ditarët, që kishte mbajtur, dikush tjetër kërkon një dorëshkrim libri, që kishte shkruar, dikush tjetër kërkon objekte personale të prindërve të vet ose të vetat.

Të dhënat mundet të përdoren për qëllime nga më të ndryshmet. Dikush mund edhe të kërkojë të shfajësohet nga një akuzë, për të cilën i është bërë shantazh. Kushdo mund të vijë e të kërkojë informacione të mëtejshme për një larmi ngjarjesh dhe detajesh për të sqaruar pozicionin e vet para publikut.

Mendoj se kjo është një arkivë e rëndësishme për shoqërinë, për individët. Pastaj arsyetim tjetër arkivi do t’u japë historianëve dhe gazetarëve, të cilët do të kenë një bazë dokumentare të rëndësishme për të zhvilluar analizat e veta.

Zëri i Amerikës: A mund të nisin hakmarrje, bazuar në këto të dhëna të reja?

Genta Sula: Mendoj që jo. Këto 25 vjet unë kam patur kontakte të shpeshta me grupime të ish të përndjekurve, sidomos 3 vjetët e fundit. Ata i dinë se si kanë ndodhur ngjarjet në pjesën më të madhe, janë përballur me dëshmitarët, me gjyqtarët, me hetuesit.

Në Shqipëri dhe në Evropën Lindore është fakt që nuk kanë ndodhur gjeste të hakmarrjeve personale. Një gjë është e vërtetë, sa i takon qasjes së këtij ligji: ai mban në qendër të vëmedjes personat e dëmtuar. Autoriteti u jep atyre një instrument më shumë që ata të rehabilitojnë figurën.

Kjo është edhe një kërkesë për reflektim ndaj personave që kanë qenë pjesë e makinerisë represive. Ato duhet të reflektojnë për veprimet, qoftë edhe në kontekstin e kohës, apo të rrethanave të jashtëzakonshme, ku çdo gjë ka ndodhur. Ka patur edhe rekrutime nën dhunë, në presion. Gjithë familja mbahej peng nga lufta e klasave.

Kështu që, do t’i bëj thirrje shoqërisë të mirëkuptojë edhe kontekstin e kohës kur kanë ndodhur ngjarjet. Aty ku Sigurimi vendoste të bënte një rekrutim, pothuajse të gjithë nuk kishin kurajon të thoshin Jo, sepse e dinin që refuzimi kishte pasoja. Pati edhe nga ata që i duruan pasojat me guxim.

Nevojitet një mirëkuptim për rrethanat dhe kohën e ngjarjeve, por nevojitet reflektim edhe nga ata që ishin pjesë e makinës së represionit. Duke ditur që informacioni tashmë hapet, ata duhet t’i bëjnë një thirrje ndërgjegjes së vet dhe të mundohen të lehtësojnë paqen sociale dhe të kërkojë falje në format e veta dhe ky hap i ri me dosjet ka për qëllim pajtimin.

Zëri i Amerikës: A keni edhe ju shqetësimin, si shumë të tjerë, se kjo procedurë e re, në vend që të njollosë sigurimsat, mund të njollosë viktimat e përndjekura, që mund të jenë rekrutuar nën presion dhe dhunë?

Genta Sula: Qasja e dosjeve nuk do të përqëndrohet te karakteret, te personazhet se sa te fenomenologjia. Ne e kemi vënë theksin te historianët dhe gazetarët, sepse ata do të jenë shumë të specializuar dhe do t’i ndihmojmë me trajnime me ekspertë ndërkombëtare, madje ata do të pajisen shumë mirë për të bërë saktë fenomenologjinë. Ambicja ime është hapja e një dialogu më të mirë mbi historinë, për identitetin tonë të grupit, për të përmirësuar narrativën e komunizmit drejt të vërtetës.

Zëri i Amerikës: Cilat janë ambicjet tuaja në këtë nismë të re?

Genta Sula: Një mesazh që dua t’ua jap sot shikuesve tuaj: Deri më sot muzealizimi është marrë shumë me ilustrimin e dhunës, si është bërë etj., jemi fokusuar shumë në këtë pjesë. Në fakt, ajo që pres me padurim nga dosjet e Sigurimit është të shikoj gjurmët e rezistencës. Fakti është që shqiptarët kanë rezistuar. Janë disa ngjarje të njohura pakashumë për publikun, por nuk janë vënë mjaftueshëm në dukje janë disa kryengritje, e Malësisë së Madhe, e Postribës, e Qafë Barit, e Spaçit, që kanë qenë me humbje jetësh njerëzore. Por njëkohësisht ka patur qindra akte rezistence të njerëzve që kanë menduar ndryshe, që janë grupuar, kanë bërë një analizë kritike të regjimit dhe e kanë paguar. Hapja e dosjeve do të na ndihmojë ta ndërtojmë mirë narrativën e rezistencës.

Tjetër ambicje e imja është që ka një formë tjetër rezistence që është shprehur me njerëzillëkun e njerëzve. Shoqëria shqiptare është plot me episodet të njerëzillëkut dhe ndihmës që i kanë dhënë njëri tjetrit edhe në atë kohë kur solidariteti njerëzor dënohej. Lufta e klasave bënte thirrje të ndërpritnin lidhjet shoqërore me njerëzit e etiketuar si armiq, madje etiketoheshin si armiq të popullit, por po ky popull i priti dhe u hapi dyert dhe i ndihmoi duke rrezikuar kokën.

E kam të mbushur kujtesën time me ngjarje të tilla të bukura nga familjarët e mi dhe nga persona të tjerë. Mendoj se do të ishte një vepër e autoritetit që t’i dokumentonte këto dy gjëra; rezistencën e popullit shqiptar dhe njerëzillikin që duhet vënë në dukje.

Zëri i Amerikës: Si do të trajtoni ju çështjen e dëmtimit të dokumentacionit në vitet 1991 dhe 1997?

Genta Sula: Shqipëria nuk është vendi i parë, ku ka patur episode të shkatërrimit të dokumentave. Qeveritë dhe shtetet represive, si çdo diktaturë, u vjen një ditë fundi, dhe të tmerruara nga ato që kanë bërë, mundohen të prishin gjurmët e veta. Në Gjermani, për shembull, STAS-i ndezi furra për të djegur dokumentat dhe kur panë tymin, qytetarët u mblodhën masivisht tek dyert e STAS-it me parrulat: Na ktheni jetët tona”. Në Shqipëri nuk ka patur një lëvizje të tillë dhe sigurisht ka patur edhe shkatërrime.

Personalitete të ndryshme kanë folur në media për këto dëmtime. Detyra jonë është që t’i mbledhim çfarë mund të mblidhet, të rregullojmë çfarë mund të rregullohet, sepse nuk ka shtet pa arkiva. Arkiva është shtylla kurrizore e një shteti. Autoriteti do të japë edhe një shembull të mbajtjes së një arkive mirë, një ambicje e jona kjo në varësi edhe të financave që do të kemi, ta bëjmë si duhet, ta dixhitalizojmë dhe ta japim te publiku në mënyrë sa më moderne.

Zëri i Amerikës: Sa i madh është dëmi mbi këtë dokumentacion?

Genta Sula: Ende Autoriteti po merret me çështje organizative. Një inventar serioz me ekspertizë të mirëfilltë do të nisë menjëherë pasi të hartohen rregullore, buxheti etj. Ekspertë të arkivës pohojnë se ka mjaftueshëm materiale që të fokusohemi dhe të punohet. Gjithë analizat do të jenë transparente dhe do t’i themi publikut çdo gjë, që do të gjejmë.

Në grupin tonë është Simon Miraka dhe Daut Gumeni, që përfaqësojnë rezistencën dhe e paguan me vite burgimi politik. Ata janë personalitete që kanë përvojë në administratën e lartë. Dy zotërinj të tjerë, zoti Kasmi dhe zoti Hoxha, vijnë me ekspertizë; njëri është historian ushtarak, që i njeh mirë arkivat, tjetri vjen nga shërbimet e sigurisë dhe njeh mirë natyrën e informacioneve të klasifikuara. Kapaciteti është i plotë për të ndërtuar një proces sa më të mirë. Vendimi i përbashkët ishte që të ndërtojmë një institucion transparent ndaj publikut.

Zëri i Amerikës: A mund të rikuperoni në mënyra të tërthorta materialet e shkatërruara?

Genta Sula: Do të punohet me ekspertët më të mirë dhe na është thënë që ka potenciale për këtë. Ajo që mund t’iu them sot është që do të punohet me ekspertët më të mirë; me Institutin gjerman homolog si ne, drejtuesi i të cilit, Roland Jan ka ardhur 2-3 herë në Shqipëri. Ai është shprehur i gatshëm që të vijë personalisht në Shqipëri bashkë me ekspertët e vet. Organizimi i këtij partneriteti është një nga gjërat e para që do të bëhet. Ata vazhdojnë të rikuperojnë maksimalisht dokumenta të dëmtuara përmes softëare të posaçme.

Ligji detyron personat privatë, që kanë marrë informacione nëër shtëpitë e tyre përmes formave të çuditshme, t’i sjellin pranë Autoritetit. Qëllimi është që të krijohet një bazë sa më e plotë; deri tani dosjet janë nëpër thasë, janë diku të hedhur, në mjedise me lagështirë. Ne do të punojmë fort që asnjë informacion të mos humbasë dhe të kthehet në jetë e në përdorim me metodat më të mira shkencore që ekzistojnë.

Zëri Amerikës: Një pyetje për lustrimin. Shumë nga punonjësit e Sigurimit, ministrisë brendshme dhe bashkëpunëtorë të tyre në diktaturë kanë arritur të përfshihen edhe në administratën e demokracisë.

Genta Sula: Ligji parashikon që për disa funksione drejtuese të institucioneve publike është e mundur të hapësh dosjen e tyre, nëse ata kanë qenë bashkëpunëtorë të Sigurimit të Shtetit. Ligji na jep si detyrë që me kërkesë të institucioneve, ne të japim informacion. Dy institucionet kryesore, që tashmë e kanë bërë pastërtinë e figurës, shërbimi i jashtëm diplomatik dhe sistemi gjyqësor, për të cilin dha një shtytje të madhe reforma e fundit në drejtësi. Për këto të dy sektorë ligji na kërkon të japim informacion dhe ata vendosin vetë më tej për emërimet.

Pastaj çdo institucion tjetër që dëshiron të njëjtën gjë, le të sjellin listën dhe ne do të dërgojmë informacion. Ne nuk marrim vendime për rekrutime në administratë apo për promovimet, ne jemi institucion i të drejtës për informim.

Zëri i Amerikës: A mund të vijnë te ju të verifikojnë listat e tyre edhe partitë politike para zgjedhjeve, nëse kanë midis kandidatëve bashkëpunëtorë të Sigurimit?

Genta Sula: Po. Mund të vijnë. Ne japim informacion dhe pas kësaj lustrimi mbetet në vullnetin e tyre. Ligji është një instrument në dorën e shoqërisë, në dorën e politikës, në dorën e arsimit të lartë deri në zëvedës-rektorë etj.

Zëri i Amerikës: Pra, po thoni se ky lig i ri po u bën një ftesë gjithë institucioneve dhe partive për vetë-lustrim?

Genta Sula: Po. Çdo institucion ka mundësinë të vijë e të kërkojë të dhëna për njerëzit e vet. Diplomacia dhe drejtësia e kanë taksative me ligj. Avokati i Popullit, për shembull, u shpreh publikisht, që do të amendojë ligjin e vet dhe do të futë pastërtinë e figurës, sepse administrata e tij nuk duhet të ketë asnjë çështje të hapur, asnjë dyshim, sepse është një institucion i ndjeshëm teksa ndjek të drejtat e njeriut.

Çdo institucion mund të bëjë analizën e vet se sa është e rëndësishme për të një pastërti 100 për qind e punonjësve të vet. Autoriteti mund t’ua japë të gjithë institucioneve këtë informacion, të cilin deri sot ata nuk kanë patur se ku ta marrin.

Zëri i Amerikës: A i druheni ardhjes së një numri të madh kërkesash për dokumenta, dhe ndërkohë që ju po organizoheni, kur do të duken frytet e para të punës tuaj?

Genta Sula: Mendoj që interesi do të jetë i lartë. Gjërat do të prioritizohen. Ligji do të jetë kryesori. Do të ketë një fazë përgatitje disa muaj, dhe ka të ngjarë të fillojmë me vitet sa më të hershme 1944-1950, sepse ato janë vite shumë të rëndësishme për themelet e diktaturës nga pikëpamja fenomenologjike. Janë vitet kur u godit disidenca shumë egër dhe do të ketë interes të madh nga historianët. Kjo do të na japë kohë dhe mundësi që të testojmë veten si institucion.

Po ashtu, kemi vendsur të thërrasim një rreth të miqve të Autoritetit; diplomatë, filozofë dhe figura publike, historianë që e kanë mbështetur këtë proces.

Zëri i Amerikës: Por, cilët mendoni se do të keni “armiq” të Autoritetit, njerëz që do të përpiqen t’iu pengojnë?

Genta Sula: Nga dita e parë deri kur u miratua ligji dhe sot që është bërë votimi i Autoritetit kishte një frikë dhe tabu të madhe. Por mbështetja ka qenë në rritje. Armiku i parë është skepticizmi; dëgjoja njerëz që “kjo nuk bëhet”, se “ky është një projekt i vdekur”, se “nuk do të arrihet gjë”. Ky skepticizëm më duket se është mundur. Edhe frika e madhe më duket se është mposhtur, dhe është ngjallur një interes i madh publik dhe flitet përherë e më shumë për këtë proces. Të gjitha frikërat u dëgjuan gjatë procesit dhe konsultimi ishte i gjatë dhe i plotë. Ky është një ligj për pajtim dhe jo për të goditur. Garantojmë të drejtën për informim, dokumentojmë rezistencën dhe njerëzillëkun gjatë atij sistemi dhe inkurajojmë pajtimin.