Hölderlini dhe thelbi i poezisë
Hilmi YAVUZ
“Unë jam një gjerman, profesor filozofie. Assesi t’i bije në fije asaj çfarë përpiqet të thotë Heideggeri”, shprehej Aster, përcjellë profesori Gökberk , për tu pajtuar edhe vetë se përnjëmend disa terme e fjalë që Heidegger sillte nga rrënjet e gjermanishtës burimore përkatësisht gjuha e përditshme gjermane, në vetë singularitetin e tyre kuptimor s’ishin aspak të lehta.
Artikulli “Hölderlini dhe thelbi i filozofisë” hyn tek kjo kolanë e teksteve vështirë të kuptueshme. Artikullin në turqishte e gjejmë në dy verzione përkthimesh. Njërin nga A. Turan Oflazoğlu tjetrin nga Mehmet Barış. Dhe pos disa dallimeve të vogla në përkthime të disa fjalëve (si p.sh. ‘wonhung’ që Oflazoğlu na e sjellë si ‘banim’, kurse Barış si ‘konak’ etj.), nuk ka ndonjë dallim të madh mes dy teksteve.
Uvertyrë apo fjalë udhëheqëse fillestare në artikullin e Heideggerit Oflazoğlu, konsideron cilësimin që Hölderlini në një letër dërguar nënës së tij vitit 1799, i kishte bërë artit të poezisë si “sipërrmarrësia më e pafajshme”. Duke u nisur nga ky propozicion, Heidegger heton ndarjen e poezisë nga veprimi, dhe potencon se poezia s’ka të bëjë me ndonjë veprim ndërhyrës dhe transformues së realitetit. Kjo sepse poezia është e pafajshme; “e padëmshme dhe pa efekt”. E ta deklamosh pafajsinë e poezisë, i bije ta shpallësh atë të brumosur – po sikurse gjuhën – nga një shtof i padëmshëm. Së këndejmi për ta kuptuar se ç’është poezia, duhet ditur se ç’është gjuha.
Kësodore kalojmë në uvertyrën e dytë , nxjerrur nga një draft i papërfunduar i Hölderlinit, i vitit 1800: “Gjuha është prona më e rrezikshme”. Gjuha është pronë, për faktin se është një e dhënë që mundëson historinë, me fjalë tjera, kalimin nga sendet/gjërat tek aty-shmëria e qenies (dasein). Dhunti që i shërben kuptimësimit dhe dallimit të njeriut nga trëndafili, mjellma, dreri, veçimit të identitetit të tij nga ekzistentët tjerë në natyrë, vetënjohjes, njohjes së daseinit të tij.
Por kjo pronë nën siglën e gjuhës është e rrezikshme, sepse shtëpizon bashkarisht edhe burimoren edhe joburimoren. Shprehë njejtë sikurse të rëndomtën poashtu dhe të kulluarën. Bëhet mbrujtja e mundësisë më të lartë të ngjarjes së ekzistencës njerëzore, Ereignist-it, por nuk e shpalosë atë. Dhe mu këtu Heideggeri fut në çarkullim konceptin e së vërtetës*. Kësodore e vërteta del të jetë vetëshpalosje e Ereignist, e ngjarjes burimore, e së çashtërës, në gjuhë.
Nocionin e së vërtetes*, Heideggeri e perdorë në kuptimin siç përdorej në greqishten e vjetër: “shpalosje”, “ardhje në pah”, “zbulesë” “ndriçim i të mbajturës fshehtë”. Në greqishtën e vjetër “Aletheia” kishte pikërisht kuptimin e shpunësimit të “së fshehurës” përmes shpalosjes: (A)letheia. Kësisoji, e vërteta është shpalosje; Të çashtërën në gjuhë, Ereignisin si ngjarje mund ta realizojmë vetëm përmes shpalosjes. Por a do të thotë kjo që vetënjohja e daseinit (e që kjo nënkupton vetëtakimin e njeriut me të qenit njeri) inidicon platitjen/zhdukjen e karakterit riskant të gjuhës?
Interpretimin e kësaj uvertyre Heideggeri e fillon me këto pyetje: a) Pronë e kujt është gjuha?, b) Në ç’masë gjuha konsiston si “më e rrezikshmja” ndër prona, c) Në ç’kuptim është gjuha përnjëmend pronë? Në vazhdën e shkrimit të tij Heidegger i’u përgjigjet këtyre pyetjeve.
Fillimisht dijmë se Heideggeri vendos një marrëdhënie themeltare mes nocioneve: “gjuhë”, “histori”, “e vërteta” dhe “poezi”. Sipas tij, njoftimi me të qenit ekzistent, takimi i ekzistencës arrihet permes historisë; Me fjalë tjera gjuha i është dhënë njeriut, në shërbim të përjetimit/pronësimit të historisë. Në këtë mynyrë gjuha është një patundshmëri që i është dhënë njeriut për ta sedentuar historinë.
Deri këtu, rrjedh se Heideggeri ofron përgjijet në pytjen e parë dhe të tretë. Ndërkaq që përgjigja në pytjen e dytë na përfton të ndalemi tek natyra e gjuhës. U tha se gjuha është prona më e rrezikshme; Kjo rrezikshmëri buron nga kërcënimi që ekzistenti ushtron ndaj atyshmërisë së Qenies (dasein-it), përgjatë takimit (vërejtja, F.S.), biles nga krijimi i vetë kushteve që çojnë në zhdukjen e saj. Por jo vetëm kjo. Funksioni dhe detyra e gjuhës është ta çelë ekzistentin, respektivisht ta ruajë atë. Por në gjuhë (e që Hiedegger e pati emërtuar ‘lule/orkide e gojës’, vërejtja F.S.) mund të çelin në formë fjalësh, siç u tha edhe më lartë edhe burimorja edhe joburimora; edhe më e kulluara edhe më e fshehura; si dhe njëkohësisht edhe më e përziera e më e rëndomta.
E fjala në singularitetin e saj, kurrë nuk ofron një garancë të drejpërdrejtë, në është burimore apo mashtruese. Dhe e kundërta: një fjalë burimore, në thjeshtësinë e saj nuk duket aspak burimore. Rrjedhimisht gjuha ndeshet me një disfatë rrugën e së cilës e hapë vetë, dhe kështu rrezikon burimin, fjalën thelbësore. (kjo sipas përtkthimit të Mehmet Barışit. Kurse A. Turan Oflazoğlu na e sjell në këtë përmbajtje: ‘Kësodore gjuha zgjedh ta fusë veten vazhdimisht nën çatinë e një përkorësie, dhe rrjedhimisht ta rrezikojë më autentiken, do të thotë fjalën më burimore’).
Këtu duhet të ndalemi tek nocioni i “burimores”. Kur bëhet fjalë për anën burimore të gjuhës, nocioni që Heideggeri përdorë s’është ndonjë tjetër pos se vetë Ereignisit, që në gjermanishtën e përditshme ka kuptimin e “ngjarjes”. Kësisoji Heideggeri na deklamon se aspekt thelbësor (essential aspect), lokus thelbësor (the site ore essential place) i gjuhës është në fakt Ereignisi. Duke inaguruar “ligjërimin” (Gesprach) nga vargu i propozicionit të tretë të Hölderlinit, “prejse na dijnë për bisedë/ligjërim”, Heideggeri shpjegon se gjuha konsiston burimore vetëm si ligjërim.
Me fjalë tjera fjala (gjer., sage, ang. saying), në rrënjën e gjuhës (gjer. ursprünglich ose angfanglisch) është Ereignisi i gjërave. E ky i fundit është ndodhia e mbledhjes (gjer. versammeln; ang. to gather) së tërësisë së rrënjës së gjuhës në një pikë fokusi, në një strofull të përqëndruar, ku edhe Ereignisi realizon sedentimin. Ereignisin Heideggeri e rimerr sipas metodës së parasokratikëve; Ereignisi gjithnjë është edhe një vend (topos), por edhe ndodhi mbledhjeje dhe sedentimi. (Përkthyesit në anglisht të një analize të Heideggerit mbi poezinë Der Ister të Hölderlinit ‘Ereignisin’ po e gjejnë të përshtatshëm si event of approporation”)
Thashë se Heideggeri riprodhon përqasjet e njejta të para-sokratikëve ndaj fjalëve. Në këtë drejtim tërheq vëmendje libri i G.S. Kirk dhe J.V Raven “The Presocratic Philosphers” teksa rrimarrin përdorimin që Herakliti i bënte llogosit me shumë gjasë si “masë”, “mesatare” në sensin e të shprehurit të “rregullimit mesatar, sipas një plani të përcaktuar bashkarisht”. Pika më e rrëndësishme që duhet nënvizuar këtu lidhet me atë që G.S. Kirk dhe J.V Raven hetojnë tek trajtimi i koncepteve që ne sot i marrim për “abstrakte” në periudhën paraplatonike.
Dyshja nënvizon se konceptet në fjalë në periudhën para Platonit zënin tjetër vend ontologjik. Kësodore, kuptimi i llogosit shenjonte edhe normëzimin/planin, por edhe normëzuesin/planifikuesin. Me fjalë tjera, një koncept i abstraguar dhe së këndejmi i menduar si i lirë nga territori i konkretës, në fakt mbarsonte poaq konkretësi e realizëm, poaq sa rendi konkret i gjërave që i abstragonte. Së këndejmi qëndroj pas asaj që meqë Heideggeri vendëson Ereignisin duke i’a bashkangjitur këtu edhe mbledhjen në fokus/sedentimi, mund të shihet si një pauses i parasokratikëve.
Nga e tërë kjo del se se artikulli i Heideggerit mbi Hölderlinin/thelbin e poezisë kuptohet përmes leximit të koncepteve themeltuese të metafizikës heideggeriane (autori këtu me gjasë është i mendimit se Heideggeri nuk e tejkaloi metafizikën përkundrazi themeloi koncepte të reja metafizike!, vërejtja F.S.). Rrjedhimisht ndalesa tek unvertyra 3, pra tek vargjet: “Shumë gjëra mësoi njeriu / Nga qiellorët emërtoi shumësin ai/ Prej kur na dijnë për bisedë/ligjërim” derivon se themel i qenësisë së njeriut është gjuha, dhe se realizimi i saj mund të haset vetëm në ndodhinë e ligjërimit (gespreach).
“E ligjërimi nuk është një nga format e ardhjes në pah të gjuhës, përkundrazi gjuha vetëm përmes ligjërimit (pra krahas tij), realizohet si burimore. Kësodore kur themi gjuhë dhe mendojmë në disa fjalë përkatësisht rregullat që i lidhin, kemi menduar në fakt vetëm anën sipërfaqësore të gjuhës.” Nisur nga kjo ligjërimin duhet parë të ndryshëm nga sipërfaqësia e gjuhës. Ç’është ateherë ligjërimi? Heideggeri ligjërimin e definon si “veprimin e të folurit të ndërsjellë dhe bashkarisht mbi një gjë”. Po mirë, po dëgjimi? Dëgjimi sipas Heideggerit s’është pasojë e bisedës së ndërsjellë, përkundrazi kushti parësor i saj. “Të folurit dhe të dëgjuarit kanë prejardhje të njejtë. Ne jemi një ligjërim. Dhe kjo më tej, ka këtë kuptim: ne jemi një ligjërim njejës, një ligjërim i vetëm. Uniteti i ligjërimit mblidhet në themelin e gjësë unike dhe identike të hapur/shtrirë në fjalën burimore mbi të cilën merremi vesh/pajtohemi, përkatësisht në istikamin e vërtetësisë tonë. Ligjërimi dhe uniteti i tij mbarsojnë daseinin tonë.
Nëse s’gabohem Heideggeri mëton ta thotë këtë: Gjuha është burimore vetëm si një ligjërim (Eriegnis), ose kështu: Eriegnisi është aspekti burimor i gjuhës. E dallori “burimor” këtu apelon themeltim në uniken dhe identiken. Pas kësaj ajo që shtrohet si pytje duhet të jetë kjo: ç’pandehë Heideggeri me unik dhe identik?
Pandehë – me një theksim të veçantë rëndësie – rolin/detyrën parësore të gjuhës në unifikimin e fizikës dhe metafizikës; të perceptueshmës me të papërceptueshmën; tokësores (die Erdlischen) me qielloren (die Himlischen), Në “Holzwege” teksa potencohet historiciteti i gjuhës si realizues i këtij uniteti pason shpjegimi mbi atë se si gjuha “i ka përthekuar” ekzistentët. Veçojmë këtë pjesë: “Kur ecim në një pyll, gjithnjë ecim edhe mbi emrin/fjalën pyll” (Toka si shpalosje e gjëse, gjuha si shpalosje e poetikës, vërejtja F.S.). Lisi është lis, pse ne i kemi dhënë atë emër. Së këndejmi njohja/identifikimi i tij si lis, vije nga ky emërim që i kemi bërë. Po të mos ishte emërtuar, gjithnjë në terma të Heideggerit, nuk do të shpalosej, respektivisht nuk do të vërtetësohej.
Shpjegimi i uvertyrës së tretë, na mundëson edhe kuptimin e përqëllimimit të Heideggerit mbi uniken dhe identiken si themele të ligjërimit. Historiciteti i gjuhës është ndërtuar mbi pashkoqitjen mes “të natyrshmes” dhe “gjuhësores”. Nëse gjuhësores i shpunësohen unikja dhe identikja, pa to ajo më s’është rang gjuhe. Relacioni mes gjërave dhe fjalëve tek Heideggeri është ky: gjërat dalin në gjuhë, në territorin e ekzistencës” (What accounts for […] the correspodance of words to think is that things into being in language.”). Kësisoji, vargu “nga qiellorët ai emërtoi shumësin” shenjon nyjëzimin e qiellores me tokësoren në gjuhë; përqasjen e zotërave me botën. Për Heideggerin gjuha është vendi i autenticitetit të gjërave që ngjiten në të. Të folurit dhe të dëgjuarit e njeriut për Heideggerin nuk prezumojnë një rol të gjuhës si mjet komunikimi, por si befje të vetë qenies.
Përktheu Fatlum Sadiku
