Sa e vjetër është Bibla?

Pjesët kyçe të Dhiatës së Vjetër mund të jenë hartuar më herët sesa mendojnë disa dijetarë, sygjeron një analizë e re rreth shkrimit mbi copëzat e qeramikës.

Disa copëza, të gjetura në një fortesë kufitare që datojnë rreth vitit 600 para Krishtit, u shkruan nga të paktën gjashtë njerëz të ndryshëm, duke sygjeruar se shkrim-leximi ishte i përhapur në mbretërinë e lashtë të Judës, tha bashkëautori studimor Izrael Finkelstein, një arkeolog dhe dijetar biblik i Universiteti të Tel Avivit në Izrael.

Copëza të qeramikës të zbuluara në shekullin e shtatë, në një kala të një shkretëtirë në Izrael, mund të zbulojë kur janë shkruar pjesë të Biblës. Ostraca, apo copëzat e qeramikës, tregojnë se shkrim-leximi ishte i përhapur rreth vitit 600 para krishtit, duke sygjeruar se Bibla mund të ishte hartuar rreth asaj kohe.

“Ne kemi të bëjmë me ushtarë të vërtetë të nivelit të ulët në një vend të largët të cilët mund të shkruajnë”, tha Finkelstein për “Live Science”. “Pra, duhet të ketë pasur një lloj sistemi arsimor në Judë në atë kohë”.

Shkrimi tregon se mbretëria kishte burime intelektuale për të shkruar dhe përpiluar copa të mëdha të Dhiatës së Vjetër gjatë kësaj periudhe, shtoi ai.

Historia Biblike

Studiuesit fetarë kanë debatuar shumë kohë kur u shkrua Bibla. Deri në mesjetë, njerëzit besonin se Bibla është shkruar pothuajse në kohë reale (siç kanë ndodhur ngjarjet).

Teksti në Bibël përmend skribët dhe zyrtarët e shkolluar për mbretërinë e Judës, e cila mbeti një shtet rreth shekullit të 10 para krishtit, raporton “Locklip”, transmeton Periskopi. Në vitin 586, kur mbreti babilonas, Nebukadnetsari, shkatërroi tempullin dhe e detyroi shumicën e elitave hebre të mërgonin në Babiloni. Pra studiuesit supozonin se teksti duhet të ishte shkruar para shkatërrimit të tempullit.

Por kjo linjë e arsyetimit supozonte se llogaritë biblike ishin historikisht të sakta. Në vitet e fundit, një kamp studiuesish ka shtyrë për një datë të mëvonshme për përpilimin e Dhiatës së Vjetër, me disa madje duke argumentuar se përmbledhja ndodhi shekuj më vonë, kur grekët ose persët vendosën në atë që është tani Izraeli, tha Finkelstein.

Ai tha se ai dhe kolegët e tij e kuptuan se mund të kishte një mënyrë tjetër për të adresuar pyetjen. Dekada më parë, arkeologët kishin zbuluar mbishkrime arkaike të bojës hebraike mbi ostraca, ose copë qeramikë, nga një fortesë kufitare e quajtur Arad, një garnizon i largët që ndodhet larg qytetit të Judesë, Jeruzalemit. Finkelstein tha se pyeste veten nëse këto mbishkrime, të cilat u shkruan gjatë periudhës së vitit 600, mund të zbulonin se sa njerëz mund të lexonin dhe të shkruanin në atë kohë.

Shkathtësi e përhapur

Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, Ari Shaus, një kandidat i doktoraturës së matematikës dhe arkeologjisë në Universitetin e Tel Avivit, së bashku me Shira Faigenbaum-Golovin, një kandidat i doktoraturës së matematikës në universitet dhe kolegë, provuan përmes programeve kompjuterike për të gjetur një kohë të saktë se kur është shkruar Bibla.

Ata përdorën programe kompjuteri për të skanuar imazhet dixhitale të tekstit, duke plotësuar sistematikisht linjat e humbura të tekstit dhe për të analizuar çdo detaj. Së fundi, algoritmet kompjuterike e krahasuan skenarin me secilën nga 18 mbishkrimet për të parë nëse ato ishin shkruar nga e njëjta anë.

Të gjithë së paku gjashtë njerëz të ndryshëm shkruan ose lexojnë shkrimin mbi ostracasit, duke përfshirë edhe individë të ranguar në rang komandanti i kalasë, një burrë me emrin Malkiyahu, deri në një nënkryetar, një ushtar me gradë të ulët, nën personin që drejton depot e magazinimit të fortesës, raporton Akademia Kombëtare e Shkencave.

“Kjo është me të vërtetë shumë e mahnitshme,” tha Finkelstein, “se në një vend të largët si ky, kishte më shumë se një person, disa njerëz, të cilët mund të shkruanin”.

Për më tepër, kalatë e tjera kufitare kanë ostraca të ngjashme, duke sygjeruar se shkrimi në atë kohë ishte i përhapur, të paktën brenda ushtrisë judaike, raportuan hulumtuesit.

Dëshmitë e tjera arkeologjike sugjerojnë se në atë kohë nuk jetonin më shumë se 100,000 njerëz në Judë. Së bashku, këto linja të provave sygjerojnë se një pjesë e konsiderueshme e popullsisë (ndoshta disa qindra njerëz) mund të lexonte dhe të shkruante, tha Finkelstein.

Përpilimi i hershëm biblik

Në mënyrë që kaq shumë ushtarë të rangut të ulët të jenë në gjendje të lexojnë dhe të shkruajnë, duhet të ketë qenë një sistem edukimi judaik, tha Finkelstein.

Në të kundërt, pas shkatërrimit të tempullit të parë, kur njerëzit e arsimuar të Izraelit u vranë ose u internuan në Babiloni, nuk ka aq shumë sa një copë qeramike, vulë ose vulë me një copë shkrimesh nga rajoni për më shumë se 200 vjet, tha Finkelstein. Kjo sygjeron se është shumë më pak e mundshme që këto libra u përpiluan pas shkatërrimit të tempullit, tha ai.

Gjetjet janë shumë të rëndësishme dhe përputhen me linjat e tjera të hulumtimit, tha Christopher Rollston, një studiues në Lindjen e Afërme në Universitetin e Xhorxh Uashingtonit në Uashington, D.C. Nuk ka dyshim se elitat në shoqërinë judaike mund të lexonin dhe të shkruajnë rreth 600 para krishtit, tha Rollston.

“Në fakt, unë kam argumentuar në shtyp se shkrim-leximi i elitave (skribë, zyrtarë të lartë qeveritar dhe fetarë) është tashmë e pranishme rreth vitit 800 para krishtit”, tha Rollston për “Live Science” në një email.

Megjithatë, jo të gjithë pajtohen me të gjitha supozimet e letërsisë. Ndërsa nocioni që shumë mund të lexonin dhe të shkruanin në Mbretërinë e Judës gjatë shekullit të shtatë para krishtit./Periskopi/