Korrektësia politike është armiku i lirisë
Mario Vargas Llosa është në formë të mirë. Laureati peruan i çmimit Nobel për letërsi qesh lehtë duke shpjeguar teoritë e tij për lirinë dhe individin derisa flet për librin e tij të ri “Thirrja e fisit” [La llamada de la tribu], në të cilin argumenton në favor të mendimit liberal në referencë me shtatë mendimtarë të rëndësishëm: Adam Smith, Jose Ortega y Gasset, Friedrich von Hayek, Karl Popper, Raymond Aron, Isaiah Berlin dhe Jean-François Revel.
Këta i përkasin një shkolle mendimi që beson në individin si një qenie autonome e të përgjegjshme, dhe te liria si aset suprem. Ata e mbrojnë demokracinë dhe ndarjen e pushteteve si sistemin më të mirë të mundshëm për t’i pajtuar vlerat kundërthënësve brenda shoqërisë. Ata e përkrahin një doktrinë që e refuzon “shpirtin tribal” që historikisht ka ushqyer fashizmin, komunizmin, nacionalizmin dhe fanatizmin religjioz. Thirrja e Fisit është poashtu një autobiogafi intelektuale që e çon lexuesin nga fillimet marksiste dhe ekzistencialiste të Vargas Llosas te përqafimi i liberalizmit.
INTERVISTUESI:
Pse sulmohet kaq shumë mendimi liberal?
LLOSA:
Është sulmuar nga ideologjitë të cilat janë armike të lirisë dhe që me të drejtë e konsiderojnë liberalizmin si kundërshtarin më të fortë. Kjo është ajo që doja të shpjegoja në këtë libër. Fashizmi dhe komunizmi e kanë sulmuar liberalizmin shumë rëndë, kryesisht duke e karikaturuar dhe duke e lidhur me konservatorizmin. Në fazat e hershme, liberalizmi ishte sulmuar nga e djathta. Kishte letra papale – sulme nga klerikët gjithandej në doktrinën që konsiderohej armike e religjionit dhe e vlerave morale. Unë besoj që këta kundërshtarë e definojnë marrdhënien e ngushtë që ekziston mes liberalizmit dhe demokracisë. Demokracia ka lëvizur përpara dhe të drejtat e njeriut janë njohur bazikisht falë mendimtarëve liberalë.
INTERVISTUESI:
Autorët që analizoni në librin tuaj, të gjithë notojnë kundër rrymës
LLOSA:
Hayeku dhe Ortega madje nuk kanë mundur as t’i botonin dy libra të tyre. A janë të dënuar liberalët të ecin të vetëm? Liberalizmi nuk është se thjeshtë përqafohet, ai në fakt stimulon ndryshimin. Njeh faktin që shoqëria është e kompozuar nga shumë lloje të ndryshme njerëzish dhe që është e rëndësishme që këto ndryshime të vazhdojnë të ruhen. Nuk është ideologji; një ideologji është një religjion sekular. Liberalizmi mbron të drejtat bazike: lirinë, individualizmin, refuzimin e kolektivizmit dhe nacionalizmit – me fjalë të tjera, të gjitha ideologjitë ose doktrinat që e kufizojnë ose asgjësojnë lirinë brenda shoqërisë.
INTERVISTUESI:
Të flasim për nacionalizmin, ku Ortega y Gasset kishte shumë për të thënë rreth rreziqeve të tij në Vendin Bask dhe në Katalonjë. Pse e refuzojnë nacionalizmin liberalët?
LLOSA:
Sepse është i papajtueshëm me lirinë. Iu duhet veç të hiqni sipërfaqen për të parë se nacionalizmi përfshin një lloj të racizmit. Nëse besoni që përkatësia në një vend të caktuar, ose në një racë apo religjion të caktuar është privilegj, vlerë në vetvete, atëherë besoni që jeni më superiorë se të tjerët. Dhe racizmi paevitueshëm çon në dhunë dhe në shuarje të lirisë. Kjo është arsyeja pse liberalizmi që nga koha e Adam Smithit e ka perceptuar këtë lloj të kolektivizmit në nacionalizëm – si një refuzim të arsyes për në akt të besimit.
INTERVISTUESI:
Populizmi, rishfaqja e nacionalizmit, Brexiti… a po rilindet tribalizmi?
LLOSA:
Ka një tend në kundërshti me atë që unë e konsideroj të jetë zhvillimi më progresiv i kohëve tona – formimi i entiteteve të mëdha që ngadalë po i heqin kufijtë dhe po inkorporojnë gjuhë të ndryshme, veshje të ndryshme e besime të ndryshme, siç po ndodhë në Evropë. Kjo shkakton shumë pasiguri dhe një tundim të madh për t’u kthyer te fisi, te një shoqëri e vogël homogjene që kurrë në realitet nuk ekzistoi, ku çdokush është njësoj, ku të gjithë ne kemi të njëjtat besime dhe flasim të njëjtën gjuhë. Është një mit që gjeneron një sasi të madhe sigurie e që shpjegon revoltat si ajo e Brexitit, nacionalizmit katalan ose atë tip nacionalizmi që bën kërdinë brenda demokracive, siç ndodhi në Poloni, Hungari e madje edhe Holandë. Nacionalizmi është prezent, por përshtypja ime është që, si me rastin e Katalonjës, kemi të bëjmë me një pakicë dhe forca e institucioneve demokratike gradualisht do ta minojë atë. Jam goxha optimist.
INTERVISTUESI:
Lëvizja juaj nga marksizmi te liberalizmi nuk është e pazakontë. Është e njëjta si ajo e autorëve që analizoni, si Popperi, Aroni dhe Reveli.
LLOSA:
Gjenerata ime në Amerikën Latine erdhi në vete kur po bëheshin anë-e-mbanë kontinentit pabarazi mizore dhe kur Shtetet e Bashkuara po i mbështesnin diktaturat ushtarake. Për një Amerikë Latine të re e të shqetësuar, ishte shumë e zorshme të mos e mohonte atë karikaturë të demokracisë. Doja të isha komunist. Mendoja se komunizmi përfaqësonte antitezën e diktaturës ushtarake, korrupsionit dhe mbi të gjitha, pabarazive. Ia nisa në Universitetin Kombëtar në San Marcos me idenë që do të kishte komunistë të tjerë me të cilët do të bëhesha bashkë. Dhe kishte. Por komunizmi në Amerikën Latine ishte krejtësisht stalinizëm, me partitë që i subordinoheshin Comiternit në Moskë. Unë isha vetëm ushtar për një vit, e më pas vazhdova dhe u bëra socialist, një qëndrim i forcuar nga revolucioni kuban, që në shikim të parë u duk të ishte i ndryshëm, si një stil më pak dogmatik socializmi. U bëra mjaft entuziast. Në të 70-at isha në Kubë pesë herë. Por gradualisht, iluzionet m’u hoqën, pjesërisht pasiqë UMAP [Njësitet Ushtarake për prodhim ndihmash – u njoftua. Kishte bastisje kundër të rinjëve që i njihja. Ishte traumatike. Mbaj mend se i kam shkruar një letër private Fidel Castros duke i thënë se isha i shqetësuar, dhe duke e pyetur sesi Kuba, që dukej se kishte një stil socializmi më tolerant dhe të hapur, mund të vendoste “krimbat” dhe homoseksualët në kampe përqendrimi bashkë me kriminelët e rëndomtë. Fideli më kishte ftuar mua dhe dhjetëra intelektualë të tjerë për të folur me të. E kaluam gjithë natën, 12 orë, nga ora tetë në mbrëmje deri në orën tetë në mëngjes, kryesisht duke e dëgjuar atë. Ishte shumë impresiv, por jo aq bindës. Prej atëherë, fillova të dyshoja ngapak. Shkëputja përfundimtare erdhi në rastin e Padillas – kur shkrimtari Herberto Padilla, i burgosur më 1971 ishte obliguar ta denigronte veten në publik, duke e shenjuar fundin e një marrëdhënieje idilike mes intelektualëve të rëndësishëm dhe regjimit kuban. Unë hyra në një proces të gjatë e të vështirë, duke përqafuar demokracinë dhe duke lëvizur gradualisht në doktrinën liberale – isha me fat që jetoja në Britani gjatë viteve të Margaret Thatcherit.
INTERVISTUESI:
Ju e keni pikturuar Margaret Thatcherin si një grua të fortë e të kulturuar me bindje të forta liberale, në kontrast me imazhin që ne e kemi për të.
LLOSA:
Kjo është një karikaturë krejt e padrejtë. Kur mbërrita në Angli, ai ishte një vend dekadent – një vend me liri por e cila sulmohej nga nacionalizmi ekonomik i Partisë Laboriste. Revolucioni i Thatcherit e zgjoi Britaninë. Ishin kohëra të vështira; krijoi shoqëri të tregut të lirë kompetente, e mbrojti demokracinë duke u përballur me socializmin, Kinën, BRSS-në – diktaturat më mizore në histori. Kishte vite vendimtare për mua sepse fillova të lexoja Hayekun dhe Popperin, të dy këta autorë të cituar nga Thatcheri. Ajo tha se Shoqëria e Hapur dhe Armiqtë e Saj do të ishte një libër kyq për shekullin e 20. Kontributi i Thatcherit dhe Ronald Reaganit për kulturën e lirisë, duke mbaruar me Bashkimin Sovjetik – sfidën më të madhe të kulturës demokratike që ekzistonte ndonjëherë – është një realitet që për fat të keq është portretizuar në media të ndikuara nga e majta arritjet e së cilës janë të pakta.
INTERVISTUESI:
Cila është sfida kryesore e demokracisë perëndimore tash?
LLOSA:
Armiku i saj më i madh është populizmi. Askush me mend në krye nuk dëshiron një model për vendin e tyre siç e kanë Korea e Veriut, Kuba apo Venezuela. Marksizmi është tashmë në grahmat e fundit t ëjetës politike por jo edhe populizmi, i cili po i copton demokracitë nga brenda.
INTERVISTUESI:
Kriza e bankave e vitit 2008, që e përkeqësoi pabarazinë, e ka rigjallëruar kriticizmin ndaj doktrinës liberale, shpesh duke iu referuar si neoliberalizëm.
LLOSA:
S’e di çka është kjo gjë që e quajnë neoliberalizëm. Është një mënyrë karikaturimi të liberalizmit dhe e prezentimit të saj si formë të pamëshirshme të kapitalizmit. Liberalizmi nuk është dogmatik, nuk ka përgjigjje për gjithçka. Ka evoluar që nga ditët e Adam Smithit e deri tash me shoqërinë që bëhet gjithnjë e më komplekse. Sot ka padrejtësi, si për shembul diskriminimi kundër grave që më parë as që flitej.
INTERVISTUESI:
Dallimi i madh mes shkallëve të ndryshme të liberalizmit është roli i shtetit
LLOSA:
Po. Liberalët e duan një shtet efektiv por jo një shtet pushtues; një shtet që do t’iu garantojë liri dhe mundësi të barabarta, pjesërisht në edukim me referencë te ligjet. Por përtej këtij konsensusi bazik, ka dallime. Isaiah Berlin thotë që liria ekonomike nuk mund të mos restriktohet sepse kjo i ka çuar fëmijët të ngecin në miniera në shekullin 19. Hayek në anën tjetër, e kishte një besim të jashtëzakonshëm për tregun sa që mendonte se do t’i zgjidhjte të gjitha problemet nëse do të lejohej të punonte. Berlini ishte më realist. Ai besonte që, tregu ishte ai që solli progres ekonomik por nëse progresi nënkuptonte krijimin e pabarazive të tilla, e vuri në rrezik thelbin e demokracisë. Në ndërkohë, Adam Smithi, i konsideruar si babai i liberalizmit, ishte shumë fleksibil. Natyrisht, ka shtrembërime të liberalizmit. Për shembull, ka ekonomistë që janë shumë mendjengushtë, të bindur që vetëm reformat ekonomike mund të sjellin liri të paevitueshme. Nuk pajtohem. Mendoj që idetë janë më të rëndësishme se reformat ekonomike. Por të kthehemi pas te karikaturat ose te mashtrimet e gjuhës, te përdorimi i etiketës “progresiv” që është shumë domethënës; në Spanjë është përdorur për të përshkruar forcat që mbronin diktaturat në Kubë dhe Venezuelë. Unë besoj fatkeqësisht që ky është një kontribut intelektual për shtrembërimin e gjuhës. Ata e kanë mbushur marksizmin dhe komunizmin me prestigj siç ishte bërë dikur me nazismin dhe fashizmin. Verbërisht, intelektualët gjithnjë e kanë parë demokracinë si një sistem mediokër të cilit i ka munguar bukuria, perfeksioni dhe koherenca e ideologjive të mëdha. Dhe kjo verbëri nuk është e papajtueshme me inteligjencën e madhe. Si mundet Heideggeri, ndoshta filozofi më i madh i kohëve tona, për shembull, të ishte nazist? E njëjta ndodhi me komunizmin. Tërhoqi shkrimtarë dhe poetë të një profili të lartë që t’i duartrokisnin gulagut. Sartri, filozofi më inteligjent i shekullit 20 e mbështeti revolucionin kulturor në Kinë.
INTERVISTUESI:
Sartri i justifikonte gjenocidet dhe ei mbështeste regjimet tiranike ndërsa të tjerë, si Albert Camus, e rrezikuan jetën me rezistencën. E më pas dhanë ligjërata! Pse vazhdoni ta mbroni ende atë?
LLOSA:
Ishte pjesë shumë e rëndësishme e adoleshencës sime, prandaj.
INTERVISTUESI:
Ju e quani intelektual të madh, por ai ishte jnë njeri bindjet politike të të cilit ishin shumë të kontestuara.
LLOSA:
Ai nuk ishte anëtar i vërtetë i Rezistencës – ai madje u pajtua që të zëvendësonte një mësues që ishte hequr vetëm sepse kishte qenë hebre. Ai i takonte një pjese të rezistencës që nuk ishte veçanërisht aktive dhe besoj se ai kurrë nuk e kaloi kompleksin që e mori nga kjo gjë, dhe e kaloi pjesën tjetër të jetës duke bërë përpjekje, disa prej të cilave ishin groteske, që të merrte tituj më progresivë dhe revolucionarë. Ishte një nevojë shumë e zakonshme në kohën e tij – intelektualët donin të kalonin një test progresiviteti sepse kjo kërkohej nga ata. Në Amerikën Latine, nëse nuk ishit një intelektual i krahut të majtë në të 90-at, nuk konsideroheshin intelektual fare. Ua mbyllnin gojën. Kultura kontrollohej nga e majta që ishte shumë klanore e dogmatike dhe që bëri deformime të mosvetshme në jetën kulturore. Mendoj se kjo ka ndryshuar goxha shumë.
INTERVISTUESI:
Kjo ka ndodhur edhe në Evropë.
LLOSA:
Natyrisht. Megjithëse gjatë kohës sime në Angli, kishte intelektualë që nuk e kishin kompleksin e inferioritetit dhe që dolën e luftuan dhe më mbrojtën që të isha i ndershëm me veten time.
INTERVISTUESI:
A është çështje e ndershmërisë intelektuale?
LLOSA:
Elitat që mbrojnë regjimet kurrë nuk do të bëheshin bashkë me… Bertrand Russellin, për shembull, i cili mbrojti çështje të ndershme dhe që ishte person i admirueshëm në shumë mënyra por që në të njëjtën kohë mbrojti gjëra të tmerrshme dhe e lejoi veten të manipulohej nga e majta e cila nuk kishte respekt për punën e tij e as që ia kishte lexuar veprat dhe idetë. Si e shpjegoni kontradiktën? Për fat të keq, inteligjenca nuk është një garanci e nevojshme për ndershmërinë intelektuale.
INTERVISTUESI:
A duhet të mbrojmë punën e një maskarai?
LLOSA:
Jo veç që duhet të respektojmë, por duhet edhe ta publikojmë. Nëse filloni të gjykoni letërsinë në terme morale dhe etike, jo veç që do të asgjësohej por edhe do të zhdukej – do ta humbte ‘raison d’etre’-në e saj. Letërsia shpreh atë që realiteti provon ta shprehë për arsye të ndryshme. Asgjë nuk e stimlon shpirtin kritik në shoqëri aq shumë sa letërsia e mirë. Por letërsia dhe moraliteti nuk shkojnë bashkë. Janë armiqë. Dhe duhet të respektoni letërsinë nëse e doni lirinë.
INTERVISTUESI:
A e kërcënon lirinë korrektësia politike?
LLOSA:
Korrektësia politike është armiku i lirisë sepse e mohon ndershmërinë dhe autenticitetin. Duhet ta trajtojmë atë si një shtrembërim të së vërtetës.
Përktheu nga El Pais, Periskopi
