Po lind një rend i ri global, por a do të jetë ai liberal apo jo liberal?

Nga Marc Saxer “Inter Press Service”

Përktheu: abcnews.al

Me pushtimin e Ukrainës, Rusia e ka shkatërruar de fakto rendin evropian të paqes. Tani, Evropa duhet të gjejë mënyrën sesi ta frenojë fqinjen e saj agresive, ndërsa mbrojtësi i saj tradicional, Shtetet e Bashkuara, vazhdon zhvendosjen e vëmendjes në rajonin e Indo-Paqësorit.

Megjithatë, kjo detyrë bëhet e pamundur kur Kina dhe Rusia po qëndrojnë në krahët e njëra-tjetrës, sepse çelësi për t’i dhënë fund luftës në Ukrainë është Pekini. Kina heziton të tërhiqet zvarrë në këtë luftë evropiane, pasi pyetjet më të mëdha janë për superfuqinë

në zhvillim:A do të shkatërrohet Rruga e Mëndafshit nga një Perde e re e Hekurt? A do t’i përmbahet ajo “aleancës së pakufishme” me Rusinë? Po në lidhje me integritetin territorial të shteteve sovrane? Më pak fjalë, për Kinën, në diskutim është rendi botëror.

Momenti unipolar pas triumfit të Perëndimit në Luftën e Ftohtë ka përfunduar. Lufta në Ukrainë, shënoi qartazi fundin e Pax Americana. Rusia dhe Kina po e sfidojnë hapur hegjemoninë amerikane. Rusia mund të jetë treguar një “gjigant me këmbë prej balte”, dhe e ka forcuar pa dashje unitetin e Perëndimit.

Por zhvendosja e ekuilibrit global të fuqisë në Azinë Lindore nuk ka përfunduar. Në Kinë, Shtetet e Bashkuara kanë hasur në një rival të denjë për dominim global. Por edhe Moska, Nju Delhi dhe Brukseli, aspirojnë të bëhen qendra të pushtetit në rendin e ardhshëm shumëpolar.

Atëherë, a jemi dëshmitarë të fundit të fundit të historisë. Dhe çfarë vjen më pas? Për të kuptuar më mirë se si ngrihen dhe bien rendet botërore, mund të jetë me vlerë një vështrim i shpejtë tek historia. Gjatë shekullit XIX-të, një grupim fuqish të mëdha siguroi stabilitet në një botë shumëpolare.

Duke pasur parasysh gjendjen e sapolindur të së drejtës ndërkombëtare dhe institucioneve shumëpalëshe, u nevojitën disa kongrese për të kalibruar me kujdes ekuilibrin midis sferave të ndryshme të interesit. Natyrisht, paqja relative brenda Evropës, u mundësua nga zgjerimi agresiv i fuqive të saj koloniale.

Ky rend u shkatërrua me fillimin e Luftës së Parë Botërore. Ajo që pasoi ishin 3 dekada trazirash, të shoqëruara nga luftërat dhe revolucionet. Jo shumë ndryshe nga sot, interesat konfliktuale të fuqive të mëdha u përplasën direkt, në një kohë që institucionet vendase nuk mundën të zbusnin koston shkatërruese sociale të Transformimit të Madh.

Me themelimin e Kombeve të Bashkuara dhe Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut pas Luftës së Dytë Botërore, u hodhën themelet e një rendi liberal. Megjithatë, me fillimin e Luftës së Ftohtë, ky eksperiment u përballe shumë shpejt me sfida të mëdha. I mbërthyer midis dy blloqeve antagoniste, Kombet e Bashkuara mbetën në një ngërç për dekada me radhë.

Nga Revolucioni Hungarez, Pranvera e Pragës, dhe deri te Kriza e Raketave Kubane, paqja midis fuqive bërthamore u ruajt përmes njohjes së zonave ekskluzive të ndikimit. Pas triumfit të Perëndimit në Luftën e Ftohtë, hiperfuqia amerikane shpalli shpejt një rend të ri për një botë tashmë unipolare.

Në këtë rend botëror liberal, thyerja e rregullave ndëshkohej nga “polici i botës”. Përkrahësit e rendit botëror liberal, mbështetën përhapjen e shpejtë të demokracisë dhe të drejtave të njeriut në mbarë globin. Por prapa ndërhyrjeve humanitare, kritikët panë motive perandorake. Edhe progresistët i bazan shpresat e tyre në zgjerimin e së drejtës ndërkombëtare dhe bashkëpunimit shumëpalësh.

Tani që Perëndimi është zhytur në krizë, bashkëpunimi global është paralizuar sërish nga rivaliteti sistematik. Nga lufta në Gjeorgji, aneksimi i Krimesë dhe deri në shtypjen e autonomisë së Hong Kongut nga regjimi në Pekin, njohja e zonave ekskluzive të ndikimit është rikthyer sërish si një mjet i politikës ndërkombëtare.

Pas një kulmi të shkurtër, elementët liberalë të rendit botëror janë bllokuar përsëri. Kina ka filluar të hedhë themelet e një arkitekture shumëpalëshe jo liberale. Po si do të zhvillohet konkurrenca e fuqive të mëdha? Gjatë dekadës së ardhshme, rivalitetet midis fuqive të mëdha, ka të ngjarë të vazhdojnë me një vrull të vazhdueshëm.

Synimi përfundimtar i kësaj gare të fuqisë së madhe, është një rend i ri botëror. Aktualisht janë të imagjinueshëm 5 skenarë të ndryshëm. Së pari, rendi botëror liberal mund t’i mbijetojë fundit të momentit unipolar amerikan. Së dyti, një sërë luftërash dhe revolucionesh, mund të çojnë në kolapsin total të rendit.

Së treti, një grupim i fuqive të mëdha mund të garantojë një stabilitet relativ në një botë shumëpolare, por nga ana tjetër të dështojë të trajtojë sfidat e mëdha me të cilat përballet njerëzimi. Së katërti, një Luftë e Re e Ftohtë, mund të bllokojë pjesërisht sistemin shumëpalësh të bazuar në rregulla, por të lejojë gjithsesi një bashkëpunim të kufizuar në lidhje me çështje me interes të përbashkët.

Dhe së fundi, një rend jo liberal me tipare kineze. Po cili është skenari më i mundshëm? Shumë analistë dhe ekspertë, besojnë se demokracia dhe të drejtat e njeriut duhet të promovohen më me vendosmëri. Megjithatë, pas rënies së Kabulit, edhe centristët liberalë si Joe Biden dhe Emmanuel Macron, kanë deklaruar se ka marrë fund epoka e ndërhyrjeve humanitare.

Nëse një tjetër nacionalist izolacionist si Trump apo të tjerë të ngjashëm me të, do të ngjitej në pushtet në Uashington, Londër apo Paris, mbrojtja e rendit botëror liberal do të ishte njëherë e mirë jashtë axhendës. Berlinit rrezikojnë që t’i mungojë aleatët për politikën e re të jashtme të bazuar tek vlerat.

Në të gjitha kryeqytetet perëndimore, ekziston një shumicë e gjerë në mbarë spektrin ideologjik, që kërkon forcimin e rezistencës në rivalitetin sistematik me Kinën dhe Rusinë. Por reagimi global ndaj pushtimit rus, tregon se pjesa tjetër e botës ka shumë pak “oreks” për një konfrontim të ri midis demokracive dhe autokracive.

Mbështetja për sulmin e Rusisë ndaj sovranitetit dhe integritetit territorial të Ukrainës – vlera të cilat vendet më të vogla i mbrojnë në mënyrë të palëkundur – nuk duhet të lexohet si simpati për një rend të udhëhequr nga Rusia ose Kina, por si zhgënjim i thellë ndaj perandorisë amerikane.

Nga këndvështrimi i Jugut Global, rendi botëror jo shumë liberal, ishte thjesht një pretekst për ndërhyrjet ushtarake, programet e rregullimit strukturor dhe madhështinë morale. Tani, Perëndimi po kupton se për të dominuar në nivel gjeopolitik, i duhet bashkëpunimi me fuqitë jodemokratike, nga Turqia tek monarkitë e Gjirit Persik, nga Singapori në Vietnam.

A janë rivalitetet midis fuqive të mëdha, që zhvillohen në sfondin e luftës në Ukrainë, grushtet e shtetit në Afrikën Perëndimore dhe protestat në Hong Kong, vetëm fillimi i një periudhe të re luftërash, grushtesh dhe revolucionesh?

Filozofi i lashtë grek Tukididi, e dinte se konkurrenca midis fuqive të mëdha në rritje dhe në rënie, mund të shkaktojë luftëra të mëdha. Pra, a po hyjmë në një periudhë të re çrregullimi? Jo vetëm në Moskë dhe Pekin, por edhe në Uashington, ka mendimtarë që kërkojnë zbutjen e këtyre dinamikave shkatërruese të botës shumëpolare, përmes një grupimi të ri të fuqive të mëdha.

Koordinimi i interesave të fuqive të mëdha në forume si G7 dhe G20, mund të jetë faza fillestare për këtë formë të re të qeverisjes ndërkombëtare. Njohja e zonave ekskluzive të ndikimit, mund të ndihmojë në zbutjen e konfliktit. Megjithatë, ka arsye për t’u shqetësuar se demokracia dhe të drejtat e njeriut do të jenë viktimat e para.

Bashkimi Evropian, një entitet i bazuar në sundimin e ligjit dhe harmonizimin e përhershëm të interesave, mund ta ketë veçanërisht të vështirë të lulëzojë në një botë të tillë. Ka disa njerëz, dhe jo vetëm në Moskë, që fantazojnë për një ringjallje të imperializmit, që u mohon kombeve më të vogla të drejtën e vetëvendosjes.

Kjo përzierje distopike e mbikëqyrjes teknologjike nga brenda, dhe e luftërave të pafundme përmes palëve të treta nga jashtë, të kujton në mënyrë të frikshme “1984” të George Orwell. Mbetet vetëm të shpresohet që ky neo-imperializëm joliberal të shkatërrohet gjatë luftës në Ukrainë.

Njohja nga Rusia e provincave separatiste të një shteti sovran, e ka alarmuar Pekinin. Çfarë mund të ndodhë nëse Tajvani ndjek këtë model dhe shpall pavarësinë e tij? Të paktën në retorikë, Pekini i është rikthyer linjës së tij tij tradicionale të mbështetjes së sovranitetit kombëtar, dhe dënimit të ndërhyrjes kolonialiste në punët e brendshme.

Në Pekin ka sot debate, nëse Kina duhet të përkrahë një shtet të dobësuar, dhe të tërhiqet pas një Perdeje të re të Hekurt, apo nëse do të përfitonte më shumë nga një rend global i hapur dhe i bazuar në rregulla. Atëherë çfarë është ky “multilateralizëm kinez” i promovuar nga shkolla e fundit e mendimit atje?

Nga njëra anë, është një përkushtim ndaj ligjit ndërkombëtar dhe bashkëpunim për të trajtuar sfidat e mëdha me të cilat përballet njerëzimi, nga ndryshimet klimatike mbi sigurimin e rrugëve tregtare e deri tek ruajtja e paqes. Por Kina është e gatshme të pranojë çdo kornizë për bashkëpunim, vetëm nëse është në pozita të barabarta me Shtetet e Bashkuara.

Kjo është arsyeja pse Pekini e merr seriozisht Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, por nga ana tjetër përpiqet të zëvendësojë Bankën Botërore dhe Fondin Monetar Ndërkombëtar me institucionet e veta si Banka Aziatike e Investimeve në Infrastrukturë.

Nëse refuzohen apelet e Kinës për barazi, Pekini mund të formojë bllokun e tij gjeopolitik me aleatët në Euroazi, Afrikë dhe Amerikë Latine. Në një rend të tillë jo liberal, do të kishte akoma bashkëpunim të bazuar në rregulla, por jo më asnjë ndonjë normë institucionale për demokracinë dhe të drejtat e njeriut.

Se cili rend do të dominojë në fund, kjo do të përcaktohet nga konkurrenca e ashpër midis fuqive të mëdha. Megjithatë, se kush është i gatshëm të mblidhet rreth flamurit të çdo modeli të ndryshëm, kjo ndryshon dukshëm. Vetëm një koalicion i ngushtë i shteteve perëndimore dhe një pjesë të vogël partnerësh me vlerë në Indo-Paqësor, do të dalin në mbrojtje të demokracisë dhe të drejtave të njeriut.

Nëse kjo aleancë e demokracive e udhëhequr nga Perëndimi, e humb luftën për pushtet kundër të ashtuquajturit bosht të autokracive, rezultati mund të jetë një rend botëror jo liberal me karakteristika kineze.

Marrë me shkurtime

Shënim:Marc Saxer, koordinator për çështjet e Azi-Paqësorit në fondacionin gjerman Friedrich-Ebert-Stiftung (FES).